Do powojennego Wrocławia przywędrowała znaczna liczba ludności zamieszkującej wcześniej Kresy Wschodnie II Rzeczypospolitej. Zmuszeni do migracji rozstrzygnięciami wojny i zmianami granic, przywieźli tu ze sobą wspaniałe kulturowe dziedzictwo kresowe, tak ważne dla współczesnej tożsamości naszego miasta. Ale wraz z nimi przywędrowała także pamięć o okropieństwach doznanych po 17 września 1939 roku. Pamięć ta, zakazana w czasach PRL, przetrwała w rodzinnych opowieściach, wspomnieniach i modlitwach zanoszonych za tych, którzy zginęli w katyńskim lesie, albo nigdy nie wrócili z nieludzkiej ziemi.

Golgota Wschodu

Tym pojęciem zwykło się określać represje i zbrodnie popełnione przez sowietów w okresie drugiej wojny światowej na Polakach zamieszkujących wschodnie województwa przedwojennej Polski. Chodzi przede wszystkim o popełniony przez sowietów mord katyński, a także o masowe wywózki na Sybir, do łagrów i obozów pracy przymusowej. W Katyniu, Twerze i Charkowie na rozkaz Stalina zginęło ponad dwadzieścia tysięcy polskich obywateli, a znaczną ich część stanowiła elita narodowa - byli to oficerowie, naukowcy, przedstawiciele służb państwowych. Już w pierwszym okresie okupacji radzieckiej od września 1939 r. do czerwca 1941 r. aresztowano ok. 110 000 obywateli polskich, z których ok. 8500 zamordowano, a ponad 60000 wywieziono w głąb ZSRR. W czasie wojny represjonowanych było przez sowietów setki tysięcy Polaków, a precyzyjny bilans strat osobowych do dziś jest nieznany. Zesłani na nieludzką ziemię często umierali w wyniku trudnych warunków oraz doznawanej przemocy, wielu nigdy nie wróciło do kraju. W ZSRR stosowano zasadę „odpowiedzialności zbiorowej”, co wpłynęło na los rodzin jeńców wojennych oraz aresztowanych przez NKWD, które poddawano „rutynowo” represjom głównie poprzez deportacje w głąb ZSRR. Najtragiczniejszy los często dotykał dzieci, które odbierano rodzicom i zsyłano do kolonii karnych dla nieletnich i sierocińców. Do tego należałoby doliczyć liczne represje wymierzone w polską ludność: pogromy, aresztowania, prześladowania, rekwizycje.

Trudne doświadczenia

Polityka eksterminacyjna ZSRR (skierowana prócz Polaków także przeciw innym nacjom - Białorusinom, Litwinom, Ukraińcom) stanowiła jeden z najstraszniejszych w historii ludzkości przykładów postępowania wobec podbitych narodów. Bez wątpienia działania stalinowskiego państwa wobec ludności polskiej na Kresach miały charakter planowy, zmierzały do złamania ducha narodu, jego biologicznego wytępienia, w szczególności do likwidacji elit. Niejednokrotnie udziałem rodzin, które do dziś kultywują pamięć o Golgocie Wschodu, było też inne trudne doświadczenie - mordów na Polakach dokonywanych przez ukraińskich nacjonalistów na Wołyniu i w Galicji Wschodniej. Wydarzenia te są jednak zagadnieniem odrębnym, wymagającym potraktowania w osobnym tekście. Przypominanie o gehennie Polaków na wschodzie było z oczywistych względów zakazane w okresie PRL. Dopiero po 1989 r. możliwe stało się ukazywanie tego zagadnienia w przestrzeni publicznej, choć wydaje się, że do dziś zagadnieniom tym nie poświęca się należytego miejsca. Kresowiacy, którzy przybyli na Dolny Śląsk po drugiej wojnie światowej, przechowali najlepiej pamięć o tych ciężkich doświadczeniach. W wielu wrocławskich rodzinach wspomnienie wojny kojarzy się właśnie z problematyką Golgoty Wschodu. To sprawia, że we Wrocławiu nie da się przejść obojętnie wobec takich momentów jak Dzień Pamięci Ofiar Zbrodni Katyńskiej (obchodzony co roku 13 kwietnia).

Gdy gaśnie pamięć ludzka…

Pamięć ludzka, jakkolwiek zawodna, jest często jednym świadectwem dramatycznych chwil. W zbiorach Ośrodka „Pamięć i Przyszłość” zarejestrowano wiele relacji świadków historii zawierających opisy tragicznych przeżyć na zsyłce, w komunistycznych łagrach oraz w życiu codziennym podczas represji. W lipcu 2007 r. wrocławski oddział Związku Sybiraków przekazał naszemu Ośrodkowi 65 unikatowych wspomnień sybirackich, zebranych w latach 90. XX w. Wspomnienia te stanowią doskonałe źródło do badania wywózek Polaków na Sybir w okresie II wojny światowej i później oraz powrotów do Polski. Zbiór w całości zdigitalizowany można przeglądać w Internecie. Sam fakt, że we Wrocławiu stworzono tak obszerny zbiór wspomnień (niektóre z nich liczą po kilkadziesiąt stron) świadczy o dużej wadze tej problematyki w naszym mieście. We Wrocławiu istnieje szereg miejsc pamięci takich jak Pomnik Ofiar Zbrodni Katyńskiej w Parku Słowackiego, czy Kaplica Zesłańców Sybiru w bazylice św. Elżbiety. Jednym z najważniejszych takich znaków jest Sanktuarium Golgoty Wschodu przy ul. Wittiga. Inicjatorem jego budowy był ojciec Stanisław Golec, który wspólnie ze Związkiem Sybiraków i Rodziną Katyńską stworzył symboliczną grotę, w której pochowano czaszki siedmiu oficerów zamordowanych w Katyniu, oraz izbę pamięci. Co ważne, przedsięwzięcie to zostało zrealizowane wyłącznie nakładami społecznymi. Zgromadzone tam pamiątki, fotografie i dewocjonalia - przez lata ochraniane przed zniszczeniem, ukrywane przed rewizjami, przemycane, przekazywane dzieciom i wnukom, są czymś więcej niż zwykłymi przedmiotami.

Poruszające historie

Zbiory zgromadzone w izbie pamięci przy ul. Wittiga posłużyły do przygotowania wystawy plenerowej, autorstwa Juliusza Woźnego, która premierę miała w zeszłym roku. Ekspozycja przedstawia losy kilku konkretnych osób, które znalazły się w pociągach wiozących zesłańców. Rysunki, zdjęcia i prezentowane pamiątki, a przede wszystkim prawdziwe ludzkie historie poruszają wyobraźnię oglądających wystawę. Żywe zainteresowanie i napływające do Ośrodka „Pamięć i Przyszłość” prośby o jej wznowienie sprawiły, że ekspozycję można oglądać ponownie w dniach 6-19 kwietnia 2013 r. przy kościele św. Elżbiety (garnizonowym) we Wrocławiu. Podobne zainteresowanie wywoływały zresztą i wcześniejsze ekspozycje tego typu. Zaprezentowana w 2007 roku na wrocławskim rynku wystawa „Pamiętam. Katyń 1940” zorganizowana przy współudziale Narodowego Centrum Kultury, a przede wszystkim towarzysząca jej akcja dystrybucji tzw. guzików katyńskich (guzików z orzełkiem wpinanych do klap marynarek) wywoływała żywe zainteresowanie wrocławian i lokalnych mediów.

Powyższe przykłady wskazują, że tematyka Golgoty Wschodu jest w naszym mieście istotnym zagadnieniem. Bez wątpienia ciągle jako społeczność powinniśmy wykazać więcej wysiłku na rzecz jej właściwej prezentacji. Tematyka kresowa będzie miała swoje miejsce m.in. w planowanym centrum wystaw historycznych w zajezdni przy ul. Grabiszyńskiej. Inwestycja ta, zmierzająca do uruchomienia nowoczesnego centrum edukacyjno-wystawienniczego, upowszechniającego wiedzę o powojennej historii Wrocławia, przygotowywana jest z myślą o obchodach Europejskiej Stolicy Kultury w 2016 r. Bez wątpienia w opowieści o najnowszej historii naszego miasta nie może zabraknąć tego jednego z ważniejszych przywiezionych tu po wojnie doświadczeń.