Ta walka to także pamięć zawarta w pomnikach, nazwach ulic, grobach. Tej walce i tej pamięci oddajemy dziś hołd w 90. rocznicę odzyskania niepodległości

Tadeusz Kościuszko na Rynku w Rzeszowie

Na rzeszowskim Rynku na odnowione kamieniczki spogląda postać Tadeusza Kościuszki. W Rzeszowie jego kult zaczął się szerzyć pod koniec XIX wieku, co było związane z przypadającą w 1894 r. setną rocznicą bitwy pod Racławicami i w 1897 r. - 80. rocznicą śmierci bohatera walk o niepodległość Stanów Zjednoczonych i Polski. Obie rocznice niezwykle uroczyście obchodzono, a ich efektem było przemianowanie w 1894 r. ulicy Farnej na Kościuszki oraz w 1898 r. odsłonięcie pomnika przywódcy Insurekcji. W dniu jego odsłonięcia, 26 czerwca, Rynek nie mógł pomieścić zgromadzonych tłumów. To było święto narodowe dla okolicy i miasta, które choć na chwilę utonęło w biało-czerwonych barwach. Z biegiem lat plac przy pomniku stał się miejscem zgromadzeń, patriotycznych wieców i manifestacji. W czasie okupacji podzielił los wielu polskich zabytków i pamiątek, kiedy to w sierpniu 1940 r. okupant zniszczył pomnik. Na rzeszowski Rynek Naczelnik wrócił dopiero w 1980 r.

Pomnik powstańców styczniowych na Starym Cmentarzu

W obecności weteranów powstań z 1831 i 1863 r. w czerwcu 1886 r. na Starym Cmentarzu w Rzeszowie odsłonięto pomnik nad zbiorową mogiłą powstańców styczniowych. W tutejszym szpitalu zmarli oni z ran odniesionych w walkach powstańczych i zostali pochowani daleko poza obrębem właściwego wówczas cmentarza. Po klęsce powstania przez długie lata ich groby pozostawały w niemal zupełnym zapomnieniu. Dopiero w rocznicę powstania w 1883 r. przypomniano sobie o tych bohaterach i postanowiono uczcić ich pamięć. Pomnik bardzo szybko stał się miejscem pamięci narodowej, miejscem patriotycznych manifestacji. W czasie okupacji na 1 listopada nieznane ręce składały na nim wieńce z biało-czerwonymi szarfami… Do dziś jest to szczególne miejsce dla wszystkich rzeszowian.

Leopold Lis-Kula przed kościołem farnym

Przed kościołem farnym na wysokim postumencie stoi smukła postać żołnierza. Pułkownik Leopold Lis-Kula był jednym z najzdolniejszych oficerów legionowych, wiernym i czynnym wykonawcą myśli politycznej Piłsudskiego. Był jego ulubieńcem, zaufanym człowiekiem i wielką nadzieją wojska odrodzonej Polski. Stał się symbolem poświęcenia wszystkiego jednej sprawie - niepodległości Polski. Jego pogrzeb w 1919 r. był wielką manifestacją patriotyczną. W 1932 r. odsłonięto pomnik w obecności prezydenta Rzeczypospolitej Ignacego Mościckiego i żony marszałka Józefa Piłsudskiego - Aleksandry. Pomnik „dzielnego chłopca Piłsudskiego” zniszczyli Niemcy niemal równocześnie z pomnikiem Kościuszki. Pamięć o młodym żołnierzu zaczęła powracać wraz z upadkiem systemu totalitarnego. W 1992 r. wrócił na swoje miejsce na Placu Farnym i dziś właśnie tutaj odbywa się wiele uroczystości patriotycznych.

Grób ks. ppłk. Żytkiewicza w Boguchwale

W Boguchwale spoczywa zmarły w 1956 r. bohaterski ks. ppłk Stanisław Żytkiewicz - kapelan I Brygady Legionów Polskich, który swoje życie poświęcił posłudze żołnierzom. Uczestniczył przy boku Lisa-Kuli w młodzieżowych działaniach Związku „Strzeleckiego”. To właśnie Żytkiewicz we wrześniu 1914 r. przyjął przysięgę kilku tysięcy Legionistów w Krakowie i Kielcach, która ostatecznie sankcjonowała powstanie polskiego wojska. Był aż do zakończenia legionowej kampanii kapelanem VI batalionu stacjonującego w Woli Żelichwoskiej nad Nidą, w skład którego wchodziły oddziały rzeszowskie dowodzone przez Lisa-Kulę. W 1915 r. otrzymał Krzyż Zasługi, a rok później z rąk Piłsudskiego odznakę „Za Wierną Służbę”. Ciężkie przeżycia wojenne spowodowały, że już w 1938 r. odszedł na emeryturę. Po wojnie osiadł w rodzinnej Boguchwale, żyjąc często na granicy ubóstwa pod czujną „opieką” stalinowskich służb specjalnych. Otrzymał wiele orderów i odznaczeń, także zagranicznych.
To tylko przykłady walki o niepodległość, zawarte w pomnikach. Wiele z nich nie przetrwało do naszych czasów, zniszczona ludzką nienawiścią lub niepamięcią. Świętując rocznicę niepodległości, nie zapomnijmy o modlitwie za wszystkich tych, którzy wpisali swoje życie we wszystko to, co zawiera słowo „niepodległość”.