Specjalizująca się w biografii świętej Klary siostra Maria Chiara Riva mówi: „Życie Klary jest całkowicie ukierunkowane na nadzieję, temat Jubileuszu. Jej pragnienie pełni życia wciąż pociąga wielu młodych”. To klucz do odczytania i zrozumienia życia Klary z Asyżu, uchwycenia siły i nowoczesności jej wyboru drogi życiowej. „Ołtarz św. Klary”, przechowywany wraz z jej doczesnymi szczątkami w bazylice jej imienia w umbryjskim mieście, przedstawia w kilku, lecz znaczących obrazach najważniejsze momenty ludzkiej i duchowej historii tej niezwykłej kobiety. W wieku zaledwie osiemnastu lat Klara nie zawahała się uciec z domu rodzinnego, by pójść za Franciszkiem i jego towarzyszami, dając początek formie życia chrześcijańskiego, która do dziś fascynuje, przyciąga i skłania do refleksji.

Ilustrowana hagiografia

Dzieło sztuki – prostokątna tablica (276 × 163 cm) – zostało wykonane temperą w 1283 roku, za pontyfikatu papieża Marcina IV, o czym świadczy inskrypcja u stóp Świętej przedstawionej stojącej w centrum kompozycji. Po obu jej stronach umieszczono po cztery sceny, w sumie osiem, ilustrujących jej życiorys. Mamy więc do czynienia z pierwszym ilustrowanym dziełem poświęconym życiu świętej z Asyżu, namalowanym zaledwie kilka lat po zakończeniu jej ziemskiego życia. Stworzono je, aby opowiedzieć historię tej niezwykłej kobiety – opisaną przez hagiografów, takich jak Tomasz z Celano – ludziom jej czasów: nie tylko wykształconym, ale też prostym i analfabetom.

„Pielgrzymi, którzy przybywali do grobu św. Klary zaledwie trzydzieści lat po jej śmierci, stawali przed tymi obrazami” – wyjaśnia siostra Maria Chiara Riva, klaryska z klasztoru św. Klary w Mediolanie, autorka książki o świętej Klarze.

Jak czytać dzieło

Razem z siostrą Marią Chiarą Rivą kontemplujemy to dzieło przypisywane artyście znanemu jako Mistrz Świętej Klary. Obraz podzielony jest na trzy pola przez dwie malowane kolumny, z których wyrastają ostrołukowe arkady. Układ kompozycji przywodzi na myśl tabernakulum ze skrzydłami: w centrum postać Klary, jakby była polichromowaną rzeźbą w drewnie, a po bokach – najważniejsze epizody z jej życia.

Aby śledzić opowieść, należy „czytać” obraz w kierunku przeciwnym do ruchu wskazówek zegara, zaczynając od lewej dolnej części. „Pierwszych pięć przedstawień odnosi się do początkowych chwil życia Klary, do pierwszych tygodni od momentu, gdy rozpoczęła nową formę życia” – zauważa siostra klaryska.

Palmy i nowe życie Klary

Na pierwszym obrazie ukazana jest scena z Niedzieli Palmowej: podczas gdy wszystkie dziewczęta spieszą ku ołtarzowi, aby wziąć palmę, Klara – z pokory – pozostaje na swoim miejscu. To biskup Asyżu, Guido, podchodzi do niej i wkłada palmę w jej ręce. „To ostatni poranek, który Klara spędza jeszcze w domu, ponieważ w nocy po Niedzieli Palmowej, w dacie wybranej przez Franciszka, opuści swój dom i uda się do Biedaczyny oraz braci do Porcjunkuli”. Ta scena – kontynuuje siostra Maria Chiara – jest obecna w drugim panelu, w którym „Klara, w towarzystwie grupy kobiet ze szlachty, do której należała, dociera do Franciszka i jego towarzyszy. Jeden z braci stojących obok Franciszka trzyma w rękach pochodnię”.

Przejście do życia franciszkańskiego

Na trzecim przedstawieniu Święta klęczy w geście zdejmowania bogatych szat i przywdziewania habitu, podczas gdy Biedaczyna obcina jej włosy: „To dla niej wejście do grona pokutników. Przejście życiowe oddane zostało poprzez kolor ubrań. Suknia, którą ma na sobie Klara, jest czerwona – widoczna spod płaszcza pokutnika z grubej tkaniny. Purpura była barwnikiem bardzo kosztownym, na który mogli pozwolić sobie jedynie najbogatsi. Ponadto Święta ma już na głowie złotą aureolę – świętość jest już obecna, choć Klara dopiero ma odbyć drogę swego nowego życia”. Czerwony jest również obrus na ołtarzu: „Tym, co motywuje Klarę, jest wielka miłość do Męki Jezusa”. Na scenie obecni są także wszyscy bracia: „Klara wstępuje do wspólnoty franciszkańskiej”.

Sprzeciw rodziny i siła w Eucharystii

Decyzja kobiety spotyka się z oporem ze strony rodziny. Wuj Monaldo próbuje wyrwać ją z benedyktyńskiego klasztoru św. Pawła Opatek, dokąd Franciszek tymczasowo ją przyprowadził. W czwartym panelu ukazana jest Klara opierająca się, kurczowo trzymając się obrusów ołtarza: „To jest już dla niej punkt odniesienia. Tam znajduje swoją siłę”. Następnie zdejmuje welon i ukazuje ogoloną głowę – dokonała już wyboru ostatecznego i nieodwracalnego.

Przybycie Agnieszki

Schowana w klasztorze Sant’Angelo di Panzo, zostaje odnaleziona przez swoją siostrę Agnieszkę. Także jej Franciszek obcina włosy. Piąta scena ukazuje to wydarzenie w górnej części, a także kolejny nieudany wysiłek krewnych, by wyrwać obie z życia zakonnego. Plan się nie powiódł, ponieważ – według legendy – dzięki modlitwie Klary ciało Agnieszki stało się ciężkie, a ramię Monalda sparaliżowało się w chwili, gdy próbował ją uderzyć.

Kobieta nowoczesna

Siostra Maria Chiara Riva, komentując te sceny, podkreśla nowoczesność Klary i jej pierwszych towarzyszek, które dokonały wyboru niezwykle odważnego jak na czasy, w których żyły: „Z bogatych, szlachetnie urodzonych kobiet postanowiły stać się ubogimi, w pewien sposób kwestionując obyczaje, prawa społeczne, kulturowe, a nawet, w gruncie rzeczy, religijne swojej epoki. W tamtym kontekście społecznym, kulturowym i politycznym dla kobiety wcale nie było łatwe samodzielnie decydować o własnym życiu”.

Dynamiczne jak komiks

Szóste przedstawienie, dynamiczne jak komiks, jest jedynym osadzonym w klasztorze San Damiano, gdzie Klara spędziła około czterdziestu lat: ukazuje ono różne momenty wydarzenia, kiedy Klara, mając tylko jeden chleb na obiad, prosi siostrę odpowiedzialną za rozdzielanie jedzenia, Cecylię, aby połowę oddała braciom, a drugą połowę rozdzieliła na pięćdziesiąt kromek dla sióstr w refektarzu. Wszystkie zostały nakarmione.

Oblicze Klary w obliczu Najświętszej Maryi Panny

Przedostatnia scena przedstawia Klarę na łożu śmierci, gdy Królowa Niebios ukazuje się jednej z sióstr i wchodzi do pokoju w towarzystwie orszaku dziewic, okrywając ciało Świętej złotym, kosztownym płótnem. „To jakby objęcie Maryi i Klary” – zauważa klaryska – „Franciszek wskazał Maryję jako wzór dla Klary, jako punkt odniesienia dla przeżywania swojego życia. W tej scenie naprawdę widać odbicie oblicza Klary w obliczu Maryi”.

Pragnienie życia u młodych i przykład Klary

Opowieść kończy przedstawienie pogrzebu, w którym uczestniczy wielki tłum, a celebruje go papież Innocenty IV wraz z kardynałami Kurii. Już od początku rozchodzi się woń świętości Klary, przyciągając rzesze wiernych. Jej urok wciąż przyciąga wielu młodych. Siostra Maria Chiara Riva żegna nas przesłaniem skierowanym do młodych poszukujących powołania: „Święta Klara szukała życia, szukała życia w pełni. Nie zadowoliła się życiem, które zaproponowali jej inni. Chciała być do końca protagonistką swojego. Każdy młody człowiek dzisiaj, mimo złożoności skomplikowanego świata, ma to samo pragnienie życia, pełni, życia autentycznego. Wierzę, że Klara może być przykładem i wzorem także dziś. Jest kobietą, która z odwagą, determinacją i wielkim spokojem przeżyła swoje życie do końca”.